«جهنّم» شیخ فضل الله نوری

ملک الشّعرای بهار قصیده معروف «جهنّم» را در سال 1278شمسی، به سنّ 23سالگی، در اوج تاخت و تازهای شیخ فضل الله نوری و همدستانش علیه جنبش مشروطه سرود.

  روز دوم تیرماه1287 شمسی، به فرمان محمدعلی شاه قاجار نخستین دورهٌ مجلس شورای ملی به توپ بسته شد و صدای مشروطه در تهران خاموش شد و نهال نورسته آزادی پژمرد. محمدعلی شاه در دشمنی با مشروطه از یاری شیخ فضل‌الله نوری و همدستان او برخوردار بود و این همراهی تا فتح تهران به‌ دست مشروطه‌ خواهان در 25تیرماه1288 و سرنگونی محمدعلی شاه و به‌دار آویخته شدن شیخ فضل‌الله در نهم مرداد همان سال، ادامه یافت.

   شیخ فضل‌الله و ملایان «مشروعه»خواه طرفدار او «از هر چیز تازه‌یی می‌رمیدند» و با ایجاد مدارس جدید، با خواندن روزنامه، فعالیت اجتماعی زنان، با هرگونه آزادی دشمنی می‌ورزیدند. از این‌رو، از همان فردای صدور مشروطه، دشمنی با آن را آغاز کردند و برای بسیج عوام علیه مشروطه‌خواهان، آنها را «مروج فساد»، «طبیعی»، «لامذهب»، «بابی»، و بدتر از «بَهیمه (=حیوان چهارپا) و خنزیر (=خوک)» می ‌خواندند و برای حفظ «دستگاه اعیانی» خود حتی کشتن مشروطه‌خواهان را مباح می ‌شمردند.

   ملک الشعرا در قصیده بلند «جهنّم»، دیدگاه بسیار قشری و تنگ نظرانه آخوندهای «مشروعه»خواه و در رأس آنها، شیخ فضل الله نوری را به گونه یی طنزآمیز به سُخره گرفته است. او در این شعر از آخوند نوری و همدستان او انتقاد می کند که خود را «شیعه» می نامند و نه‌ تنها همه کسانی را که باوری متفاوت با باور دینی آنها دارند، کافر و جهنّمی می‌دانند، بلکه حتی طرفداران مذهب شیعه را نیز بخش‌ بخش می‌ کنند و شیعه فُکل‌بند و شیک، مشروطه ‌طلب، روزنامه ‌نویس و چیزفهم و… را دوزخی می‌ بینند و سر‌آخر، جز خود و اندکی از یارانشان کسی را شایسته واردشدن به بهشت نمی دانند.

     قصیده «بهار» ابتدا با وصف «جهنّم» آغاز می شود:

«ترسم من از جهنّم و آتش‌فشان او/

             وآن مالک عذاب و عمود گران (=گرز سنگین) او

آن اژدهای او که دُمش هست صد ذَراع (=گَز)/

                    وآن آدمی که رفته میان دهان او

آن کرکسی که هست تنش همچوکوه قاف/

         بر شاخهٔ درخت جَحیم (=دوزخ، جهنّم) آشیان او

آن رود آتشین که در او بگذرد سَعیر (=آتش شعله ور)/

                               وآن مار هشت‌پا و نهنگ کلان او

آن آتشین درخت کز آتش دمیده است/

                     وآن میوه‌های چون سر اهریمنان او

وآن کاسهٔ شراب حَمیمی (=داغی) که هرکه خورد/

               از ناف، مشتعل شودش تا زبان او

آن گرز آتشین که فرود آید از هوا/

                     بر مغز شخص عاصی و بر استخوان او

آن چاه وَیل (=از چاه­های جهنّم) در طبقه هفتمین که هست/

                                 تابوت دشمنان علی در میان او

آن عقربی که خلق گریزند سوی مار/

                   از زخم نیش پر خطر جان ستان او

جان می‌دهد خدا به گنه کار هر دمی/

                             تا هر دمی از او بستانند جان او

از مو ضعیف‌تر بود از تیغ تیزتر/

                 آن پل که داده‌اند به دوزخ نشان او»

«بهار» در این قصیده پس از وصف جهنّم، از زبان شیخ فضل الله و آخوندهای تنگ نظر و مرتجع چنین می سراید:

«جز چندتن ز ما علما، جمله کائنات (همه موجودات)/

‌                                 هستند غرق لُجّهٔ (=میانه دریا) آتش‌فشان او

جز شیعه هر که هست به عالم خدا‌پرست/

                         در دوزخ است روز قیامت مکان او

وز شیعه نیز هر‌که فُکُل (=یخه پیراهن که جدادوخته می شود) بست و شیک شد/

         سوزد به نار (=آتش)، هیکل چون پرنیان (=ابریشم) او

وآن­کس که با عمامهٔ سر، موی سرگذاشت/

         مندیل (=شال سر) اوست سوی دَرَک (=ته جهنّم) ریسمان او

وآن­کس که کرد کار ادارات دولتی/

                 سوزد به پشت میز جهنّم، روان او

آن‌کس‌که‌ شد وکیل و ز‌ مشروطه حرف زد/

       دوزخ شود به روز جزا (=روز قیامت) پارلمان او

وآن‌کس که‌روزنامه ‌نویس‌است‌و چیزفهم /

           آتش فتد به دفتر و کلک (=قلم نی) و بَنان (=انگشتان) او

وآن عالمی که کرد به مشروطه خدمتی/

               سوزد به حَشر (=قیامت)، جان و تن ناتوان او

وآن تاجری که ردّ مظالم(=چیزهایی که به ظلم از کسی گرفته می شود) به ما نداد/

                       مسکن کند به قعر سَقَر (=ته جهنّم) کاروان او

وآن کاسب فضول که پالان او کج است/

                      فردا کشند سوی جهنّم عنان (=افسار) او

مشکل به‌ جز من و تو به روز جزا کسی/

                         زآن گود آتشین بجهد مادیان او

تنها برای ما و تو یزدان درست کرد/

         خُلد بَرین (=برتری بهشت) وآن چمن بی کران او

موقوفهٔ بهشت برین را به نام ما/

                 بنموده وقف، واقف جنّت مکان (=ساکن بهشت) او

آن باغ‌های پرگل و اَنهار (=رودهای) پر شراب

                 وآن قصرهای عالی و آب روان او

آن خانه‌های خلوت و غلمان (=غلامان) و حور عین (=زنان زیبای سیه چشم)/

                    وآن قاب‌های پر ز پلو زعفران او

القصّه، کار دنیی و عُقبی به کام ماست/

                 بدبخت آن که خوب نشد امتحان او

فردا من و جناب تو و جوی انگبین/

     وآن کوثری (=جویباری در بهشت) که جفت زنم در میان او

باشد یقین ما که به دوزخ رود "بهار"/

               زیرا به حقّ ما و تو، بد شد گمان او».